اگر این فرد واقعا خوب و بدش را نمی‌فهمد خدا از او تکلیفی نمی‌خواهد و در قیامت با لطف خود با او برخورد می‌کند. اما اگر برخی از چیز‌ها را می‌فهمیده (خوب و بد و زشت و زیبا) ولی نه کامل، خدا با همین احکام عقلی و فطری که می‌فهمیده از او بازخواست می‌کند. در خصوص این افراد و این که سرنوشت این‌ها در قیامت چگونه است و چگونه و به چه قاعده‌ای برای آن‌ها جایگاه و مقام آخرتی تعیین می‌گردد، از دیرباز بحث‌های گوناگونی در بین اندیشمندان وجود داشته و در کتاب‌های اعتقادی به آن‌ها پرداخته شده است. از نظر عقل و نقل، این گونه افراد چون از ادراک متناسب و قابل قبول که شرط هر تکلیف و مسئولیتی است، بی‌بهره‌اند، در دنیا هم تکلیفی بر عهده آنان نیست. در نتیجه، گناهی برای آنان ثبت نمی‌شود و عقوبت و مجازات هم نمی‌شوند و بر همین اساس سؤال و جواب قبر و مانند آن در خصوص ایشان بی‌معناست. اما در مورد جایگاه اخرویشان نظرات گوناگونی ارائه شده از جمله آنکه اگر از خانوادهای مسلمان باشند، به دنبال پدر و مادر خویش – شاید به عنوان پاداش و مایه خوشحالی ایشان – به بهشت خواهند رفت. اما اگر وابسته به کفار و ظالمان باشند، به واسطه قصور ادراکی خود، در قیامت عذاب نخواهند شد. در برخی منابع آمده است: علم آن را به خدا واگذارید؛ یعنی درباره آن سؤال نکنید؛ خدا بهتر میداند با آن‌ها چه کند.[۱] در برخی روایات درباره اطفال شیعیان آمده است که در عالم برزخ فاطمه زهرا(س) آنان را تربیت می‌کند.[۲] ذکر شده که حکم دیوانگان، مانند اطفال است.[۳] البته در پاره‌ای از روایات نیز ذکر شده که این افراد به شکل خاصی در قیامت مورد آزمون قرار می‌گیرند تا وضع تسلیم یا متمرد بودن آن‌ها در برابر تکالیف الهی معین باشد. بعید نیست متناسب با وضع آخرت و میزان ادراکات آن‌ها در آن جهان آزمونی از ایشان گرفته شود. در حدیثی زراره از امام باقر(ع) نقل می‌کند: «وقتی قیامت می‌شود، خداوند با پنج دسته بحث می‌کند: طفل کسی که در دوران فترت بمیرد؛ کسی که در زمان پیامبر ابله باشد (سبک عقل)؛ دیوانهای که عقل نداشته باشد و بالأخره کر و لال. همه آن‌ها بر خدا اعتراض و یا عرض می‌کنند: تقصیری نداشتیم. اگر حجت داشتیم، اطاعت می‌کردیم. خداوند فرشتهای را می‌فرستد و آتشی آماده می‌کند. سپس به آن پنج گروه می‌گوید: خداوند به شما امر فرموده است داخل آتش شوید. هر کدام از آن‌ها پذیرفتند و داخل آتش شدند. خداوند آتش را بر آن‌ها سرد و خنک می‌کند و از سوختن نجات‌شان می‌دهد؛ ولی عده‌ای که نپذیرفتند، به سوی آتش جهنّم سوق داده می‌شوند».[۴]

پی نوشت: ۱- کافی، نشر‌دار الکتب لاسلامیه، تهران، ۱۳۸۰ ق، ج ۳،(ص) ۲۴۸

۲- همان، ج ۵،(ص) ۲۸۹ و ج ۶،(ص) ۲۲۹

۳- کافی، ج ۳،(ص) ۲۴۸

۴- رعد (۱۳)، آیه ۱۷